300 και Θερμοπύλες

Ένα άρθρο που έγραψα το 2007 για το πρώτο τεύχος του περιοδικού 2012. Ήταν τότε που είχε προβληθεί στην Ελλάδα η ταινία 300, βασισμένη στο κόμικ του Φρανκ Μίλερ. Άλλο που δεν ήθελα εγώ να κάνω ένα αφιέρωμα στους υπερασπιστές των Θερμοπυλών η ιστορία των οποίων με συγκινούσε από παιδί.

300 και Θερμοπύλες

Ποτέ στην ιστορία δεν δόθηκε τόσο πολύ σημασία σε μία ήττα

Γεννηθήκαμε σε μία χώρα με ένδοξο παρελθόν του οποίου οι μύθοι και οι θρύλοι χιλιάδων ετών γοητεύουν μέχρι και σήμερα την οικουμένη. Οι άθλοι του Ηρακλή, οι δόξες του Αχιλλέα, τα ταξίδια του Ιάσονα και του Οδυσσέα ανέθρεψαν γένη και σκόρπισαν τη χάρη τους σε όλο τον κόσμο. Υπάρχει όμως μία ιστορία η οποία ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους ήρωες διότι δεν είναι μυθική αλλά αληθινή: η ιστορία του Λεωνίδα και των γενναίων Σπαρτιατών που τον ακολούθησαν, δίνοντας τη ζωή τους μέσα στα δύσβατα μονοπάτια των Θερμοπυλών.

Με αφορμή την ταινία 300 του Ζακ Σνάιντερ που προβλήθηκε στην Ελλάδα το Μάρτιο του 2007, βασισμένη στο ομώνυμο κόμικ του Φρανκ Μίλερ, θα μιλήσουμε για το αληθινό ιστορικό γεγονός και τους ήρωες που για 2487 χρόνια παραμένουν το μεγαλύτερο υπόδειγμα αυτοθυσίας στην παγκόσμια ιστορία.

Ένα αληθινό έπος

Γυρνώντας το χρόνο εκατοντάδες αιώνες πριν, στο 480πΧ, συναντούμε μία εποχή όπου ο διάδοχος της περσικής αυτοκρατορίας Ξέρξης, επιδιώκει να επεκτείνει την κυριαρχία του στη Δύση. Όπως και ο πατέρας του Δαρείος, πριν από δέκα χρόνια, συναντά την αντίσταση των ελεύθερων πόλεων-κρατών που εδρεύουν στις δυτικές ακτές του Αιγαίου. Αν και τα περισσότερα βασίλεια της Θράκης, της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας βρίσκονται ενταγμένα στην πανίσχυρη ηγεμονία, οι Έλληνες από τη Βοιωτία έως τη Λακωνία αρνούνται να υποδουλωθούν κάτω από τον περσικό ζυγό. Συγκαλώντας συνέδριο στην Κόρινθο εξαρχής αποφασίζουν να πολεμήσουν τους Πέρσες στην κοιλάδα των Τεμπών. Η απόφαση τους καταρρίπτεται από τον βασιιά της Σπάρτης Λεωνίδα ο οποίος, λαμβάνοντας υπόψη την αριθμητική υπεροχή των αντιπάλων, αποφασίζει να μεταφέρει την αντίσταση νοτιότερα, στα στενά των Θερμοπυλών. Οι ελληνικές δυνάμεις συμφωνούν με το σχέδιο του Σπαρτιάτη βασιλιά εκτός των Αθηναίων που έμειναν στην πόλη τους έχοντας λάβει χρησμό από τους Δελφούς ο οποίος ισχυρίζεται πως η Αθήνα θα σωθεί από τα «ξύλινα τείχη». Ένας ακόμη χρησμός, αυτή τη φορά για τη Σπάρτη, έρχεται να δυσκολέψει την ελληνική συμμαχία. Ο μάντης Μεγιστίας από την Αρκαδία προφήτεψε το χαμό της Σπάρτης. Σύμφωνα με την προφητεία, η Σπάρτη θα σώζονταν εάν πέθαινε ο βασιλιάς της.
Λαμβάνοντας υπόψη το χρησμό, μεταφέροντας τη μοίρα των Λακεδαιμονίων στις πλάτες του, ο Λεωνίδας αφήνει το στρατό του στη Σπάρτη. Για την αντίσταση στις Θερμοπύλες παίρνει μαζί του μοναχά 900 περίοικους και 300 εκλεκτούς Σπαρτιάτες οι οποίοι αποτελούσαν το τάγμα των «Ιππέων». Ο Λεωνίδας, πατέρας του μικρού Πλείσταρχου, μαζί με τους γενναίους πολεμιστές του, πατέρες κι εκείνοι τουλάχιστον ενός γιου, εγκαταλείπουν την πατρίδα τους για να πεθάνουν μακριά από αυτήν στο δύσβατο σημείο της Λοκρίδας, σεβόμενοι το νόμο και το καθήκον. Μαζί τους παρευρίσκονται 700 Θεσπιείς, 400 Θηβαίοι, 1.120 Αρκάδες, 400 Κορίνθιοι και λίγοι ακόμα Φωκείς, Μυκηναίοι και Φλειάσιοι, αποτελώντας μία δύναμη
από 7000 οπλίτες για να αντισταθούν στους μυριάδες λαούς της περσικής εισβολής.
Στις Θερμοπύλες ο Πέρσης ηγεμόνας θα ζητήσει τα όπλα, δηλαδή την παράδοση των Ελλήνων. Η απάντηση που θα λάβει από τον Λεωνίδα θα θίξει το κύρος του:«Μολών Λαβέ!». Φοβερίζοντας τους λιγοστούς Έλληνες ότι θα πέσουν από τα βέλη που είναι αρκετά για να καλύψουν τον ήλιο, ο Ξέρξης θα λάβει άλλη μία περήφανη απάντηση, αυτή τη φορά από τον Σπαρτιάτη Διηνέκη: «Καλύτερα, διότι θα πολεμήσουμε υπό σκιάν.». Η μάχη είναι αναπόφευκτη.
Επί δύο μερόνυχτα η ελληνική συμμαχία αχρηστεύει την ισχύ και τη φήμη του περσικού στρατού. Μέσα από έξυπνες τακτικές, άριστο συντονισμό και με την εκμετάλλευση του εδάφους οι Έλληνες με λίγες απώλειες και δίχως την κούραση που ανέμεναν οι εχθροί τους πως θα τους προκαλούσαν, καταφέρνουν να τσακίσουν ένα μεγάλο κομμάτι της αντίπαλης στρατιάς. Ακόμα και το τάγμα των Αθανάτων, το πιο τρομερού τάγματος όλης της Ασίας, για πρώτη φορά στην ιστορία του αναγκάζεται να υποχωρήσει ατιμασμένο. Ο Ξέρξης κυριεύεται από απογοήτευση.
Στο σημείο όπου ο Πέρσης αυτοκράτορας αποφασίζει να αποσύρει τα στρατεύματα του από τις Θερμοπύλες, παρουσιάζεται ένας κάτοικος της περιοχής με το όνομα Εφιάλτης. Έναντι χρηματικής αμοιβής αποκαλύπτει την οδό για τη νίκη των Περσών: το μονοπάτι μέσα από τα φαράγγια του Ασωπού ποταμού που καταλήγει ακριβώς πίσω από τα νώτα των Ελλήνων.
Το ξημέρωμα της τρίτης ημέρας, οι Φωκείς που φυλούσαν το μονοπάτι πέφτουν από τα όπλα των Αθανάτων. Η δυσάρεστη είδηση ταράζει τη συμμαχία των ελληνικών πόλεων. Ένας-ένας οι οπλίτες, καταβεβλημένοι από ηττοπάθεια, αρχίζουν να αποχωρούν. Οι μόνοι που αρνούνται να εγκαταλείψουν είναι οι 300 του Λεωνίδα και οι 700 Θεσπιείς του Διμόφιλου, αποφασισμένοι να πολεμήσουν μέχρι τέλους στην ανούσια μάχη και να πεθάνουν ηρωικά στο πεδίο της μάχης.
Τις πρώτες πρωινές ώρες του Αυγούστου του 480πΧ, τα περσικά στρατεύματα περικυκλώνουν τους γενναίους εναπομείναντες της ελληνικής αντίστασης. Τα χιλιάδες βέλη και ακόντια της γιγαντιαίας αυτοκρατορίας αποτελειώνουν σύντομα τους τελευταίους αγωνιστές των στενών. Ο θάνατος και η δόξα πετούν πάνω από τις Θερμοπύλες. Και μέσα από το θάνατο του Λεωνίδα, του Διηνέκη, του Μεγιστία, του Δημόφιλου, των 300 Σπαρτιατών και των 700 Θεσπιέων γεννιέται το μεγαλύτερο έπος θάρρους και αυτοθυσίας που κανένας ραψωδός, παραμυθάς, ιστορικός, συγγραφέας, γραφίστας και σκηνοθέτης δεν θα μπορέσει ποτέ να επινοήσει στο διάβα των αιώνων που πέρασαν και θα περάσουν από τα εδάφη των Θερμοπυλών.

Από το αίμα στο μελάνι

Από την αρχαιότητα έως τις ημέρες μας η θυσία του Λεωνίδα και των συμπολεμιστών του αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους περισσότερους καλλιτέχνες. Σε παγκόσμιο επίπεδο, ποιητές και θεατρικοί συγγραφείς που έζησαν σε καιρούς πολέμου ή πολιτικών προστριβών, αναφέρονταν συχνά στην ηρωική αντίσταση των Σπαρτιατών, ενώ αρκετοί τους αφιέρωσαν πολυάριθμα έργα. Η μάχη των Θερμοπυλών και οι προετοιμασίες πριν από τη σύγκρουση έχουν απεικονισθεί από εκατοντάδες ζωγράφους τόσο σε πίνακες όσο σε σκίτσα περιοδικών την εποχή του Β Παγκοσμίου Πολέμου, κυρίως για να υμνήσουν τις μετέπειτα αντιστάσεις των εθνών ενάντια στους Ναζί. Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, οι Θερμοπύλες πέρασαν στη λογοτεχνία μέσα από τα ιστορικά μυθιστορήματα. Από αυτά ξεχώρισαν «Η ασπίδα της Σπάρτης»(1988) του Ιταλού αρχαιολόγου Μανφρέντι και το «Πύλες της Φωτιάς»(1998) του Αμερικανού καθηγητή Πρέσσφιλντ, το οποίο μάλιστα επιβραβεύτηκε τόσο για την ιστορική του ακρίβεια όσο για την ζωντανή παραστατικότητα της μάχης μέσα από τις περιγραφές του συγγραφέα αλλά και για την οπτική γωνία από όπου εξετάζονται τα γεγονότα. Το βιβλίο του Πρεσσφιλντ αναμένεται να μεταφερθεί στον κινηματογράφο και να ανταγωνιστεί τους 300 του Ζακ Σνάιντερ. Στην ανάλογη ταινία πρόκειται να δούμε τα γεγονότα μέσα από τα βιώματα του είλωτα Χίονη ο οποίος θα αποτελέσει τον κύριο πρωταγωνιστή του έργου.

Η συνταγή της ταινίας 300

Ανάλογη φήμη με το ιστορικό γεγονός απέκτησε η πρόσφατη ταινία του Ζακ Σνάιντερ. Καμία καλλιτεχνική απόδοση της μάχης των Θερμοπυλών δεν κατάφερε να αποκτήσει τόση δόξα παγκοσμίως. Ποια ήταν όμως τα χνάρια που ακολούθησε ο τολμηρός σκηνοθέτης για να δημιουργήσει αυτήν την επική ταινία;

Πρώτο βήμα: οι Θερμοπύλες στην οθόνη

Πρόδρομος της ταινίας 300 στάθηκε η προγενέστερη της «Οι 300 Σπαρτιάτες» του Ρούντολφ Ματέ που προβλήθηκε το 1962. Στην ταινία αυτή οι συντελεστές έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους για να βγει όσο πλησιέστερη γινόταν στο ιστορικό γεγονός. Τα γυρίσματα μάλιστα έγιναν στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Πελοπόννησο. Οι σκηνές της μάχης αποδόθηκαν αποτελεσματικά, όμως η ταινία κούρασε εξαιτίας του μεγαλύτερου μέρους της που το αποτελούν οι πολιτικές και ρομαντικές σκηνές. Εκτός του Λεωνίδα και των άλλων ιστορικών μορφών συναντάται και ο Θεμιστοκλής των Αθηναίων, παρουσιαζόμενος ως σοφός συμβουλάτορας. Η ταινία όμως περιείχε αρκετά λάθη, όχι τόσο ιστορικά όσο τεχνικά, όπως για παράδειγμα τη θέση του ελληνικού και του περσικού στρατοπέδου αντίστοιχα.

Δεύτερο βήμα: οι Θερμοπύλες στην ένατη τέχνη

Εκείνη την περίοδο ένας θεατής θα αγαπήσει την ταινία και θα επηρεαστεί τόσο που θα αποφασίσει να αποδώσει ο ίδιος τη μάχη των Θερμοπυλών μέσα από το δικό του τρόπο. Ο λόγος για τον νεαρό τότε Φρανκ Μίλερ, τον αξιέπαινο εμπνευστή του κόμικ «Sin City». Το 1998, έπειτα από άξιες δουλειές στο χώρο της ένατης τέχνης, ο Μίλερ θα ζωντανέψει το πάθος του για τους ηρωικούς Σπαρτιάτες μέσα από το τολμηρό κόμικ με τον τίτλο 300, που κυκλοφόρησε στην Αμερική από την Dark Horse αρχικά σε πέντε αυτοτελή τεύχη.
Η ιστορία περιορίζεται στα αιματηρά γεγονότα της μάχης και επικεντρώνεται κυρίως στο πρόσωπο του Λεωνίδα και του φανταστικού Δήλιου ο οποίος δεν μετέχει στην τελευταία αντίσταση για να επιστρέψει στη Σπάρτη και να διηγηθεί την ηρωική ιστορία αργότερα στις Πλαταιές. Ο δημιουργός του κόμικ έδωσε την δική του εκδοχή για τη μάχη αλλά και για τον όλο αρχαίο κόσμο της Ελλάδας και της Ασίας, δίχως όμως να επηρεάζει την εξέλιξη των γεγονότων. Το κόμικ χαρακτηρίζεται έντονα από την αλληγορία, κυρίως από τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται οι χαρακτήρες. Συναντούμε λοιπόν τον Ξέρξη ως έναν γίγαντα ντυμένο στο χρυσάφι, τους Εφόρους της Σπάρτης ως λεπρούς, τους Αθάνατους της Περσίας ως τρομαχτικές παρουσίες και τους Σπαρτιάτες γυμνούς και γεμάτους δύναμη όπως απαιτούσε το ελληνικό ιδεώδες. Συναντούμε επίσης τη μορφή του Εφιάλτη ως καχεκτικού Σπαρτιάτη που γλίτωσε από τον Καιάδα, έχοντας θέσει σκοπό να φανεί αντάξιος των συμπατριωτών του στη μάχη. Ο Μίλερ απέδωσε την αιτία της προδοσίας στην άρνηση του Λεωνίδα να αξιοποιήσει τον Εφιάλτη στη μάχη. Πρέπει να σημειωθεί πως είναι η πρώτη φορά στα χρονικά που ο Εφιάλτης απεικονίζεται στην τέχνη.
Το κόμικ παρουσιάζει επιτυχώς την κτηνωδία του πολέμου καθώς και την βαριά ευθύνη του βασιλιά Λεωνίδα να αποτρέψει το χαμό της Σπάρτης. Η υπεροχή της πολεμικής φυλής των Σπαρτιατών αποδίδεται με άψογο τρόπο ενώ χαρακτηριστικές είναι οι σκηνές του θανάτου των 300 που πολεμούν μέχρι να πέσουν από τα μυριάδες όπλα των απρόσωπων αντιπάλων.
Χαρακτηριστική επίσης είναι και η καλλιτεχνική μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Μίλερ για να φτιάξει το κόμικ. Τα χρώματα είναι ελάχιστα με πρωτεύοντα το κόκκινο και το ωχρό. Εντυπωσιακό είναι και το λογότυπο που δείχνει τον αριθμό 300 με κατακόκκινο χρώμα και πιτσιλιές, ανάλογο του αίματος με το οποίο οι 300 έγραψαν την ιστορία τους.

Τρίτο βήμα: Σύγχρονες Θερμοπύλες

Φτάνουμε στον 21^ο αιώνα όπου οι επικές ιστορίες, οι υπερήρωες των κόμικ και οι ιστορικοί πολέμοι συναρπάζουν το κινηματογραφικό κοινό. Σε ένα τέτοιο έφορο έδαφος ήρθε να ζητήσει γη και ύδωρ η ταινία του Ζακ Σνάιντερ που συγκλόνισε τα πλήθη και επιδίωξε μία δόξα αντάξια του θρυλικού περιεχομένου της. Οι 300 του Λεωνίδα για ακόμη μία φορά θριαμβεύουν, αυτή τη φορά δριμύτεροι και πιο δυναμικοί.
Η ταινία βασίστηκε εξολοκλήρου στο κόμικ του Φρανκ Μίλερ και όχι τόσο στο ιστορικό γεγονός. Οι 300 και οι αντίπαλοι τους ξέφυγαν από τα σταθερά καρέ και απέκτησαν κίνηση σε μία ταινία όπου τα εντυπωσιακά εφέ και η τεχνοτροπία animatronic αναλαμβάνουν να παρουσιάσουν τα κατορθώματα τους. Νέοι χαρακτήρες προστίθενται, φανταστικοί και πραγματικοί, για να κάνουν πιο δραματική την αιματοβαμμένη ιστορία των Θερμοπυλών. Οι Σπαρτιάτες μοιάζουν πλέον με μυθικούς ήρωες που μάχονται τερατώδεις εχθρούς, ξεφεύγοντας από τα όρια του υπαρκτού και αγγίζοντας την υπερβολή. Ο σκηνοθέτης κατάφερε να δώσει μία περαιτέρω έκταση στην περίφημη μάχη, περισσότερη από εκείνη του Φρανκ Μίλερ, προσαρμόζοντας τους Σπαρτιάτες στις σημερινές απαιτήσεις των κινηματογραφικών ηρώων.
Η ταινία απέκτησε χιλιάδες οπαδούς και συντάραξε για αρκετό καιρό την υφήλιο, όπως ακριβώς το αληθινό γεγονός την εποχή της Κλασσικής Ελλάδας. Βέβαια προκάλεσε έντονη δυσαρέσκεια σε πολλούς και συνάντησε επικρίσεις ακόμα και σε πολιτικό επίπεδο. Η ταινία, όσο εντυπωσιακή κι αν ήταν, δυσαρέστησε πολλούς από τους θεατές τις, κυρίως τους λάτρεις της ιστορίας και τους κατοίκους του Ιράν εξαιτίας της τερατοποίησης των Περσών. Κατηγορήθηκε επίσης για σοβινιστικά και φασιστικά μηνύματα υπέρ των Αμερικάνων. Η αλήθεια όμως είναι ότι η ταινία πρέπει να αντιμετωπισθεί ως μεταφορά ενός κόμικ και όχι ως ιστορικό ντοκιμαντέρ ή πολιτική προπαγάνδα.

Γιώργος Χατζηκυριάκος, Μάρτιος 2007
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού 2012, τον Απρίλιο του 2007